Een zelfpluktuin op het dak van een supermarkt, champignons kweken in grotten, buurtmoestuinen, groene muren ... Stadslandbouwprojecten worden in Brussel steeds vaker gelinkt aan vastgoedprojecten. De omvang van al die projecten varieert en ze hebben verschillende doelstellingen. Waarom die belangstelling? Wat zijn de voordelen van zulke projecten voor de projectontwikkelaars en de inwoners? We zetten even de economische, ecologische en sociale voordelen voor alle betrokken actoren in de spotlight.

Degelijke voordelen voor de ontwikkelaars

Stadslandbouw heeft een plaats in vele types vastgoedprojecten: residentieel, kantoren, commercieel, gezondheid, gemengde bestemming ... Vanuit het standpunt van de ontwikkelaars is een vorm van stadslandbouw incorporeren in hun vastgoedproject interessant in meerdere opzichten:

Ten eerste zijn er de economische voordelen: minder kosten in verband met de milieuwetgeving (verschilt per gemeente), stijging van de waarde van een gebouw dankzij de certificeringen en, omdat Brussel een erg verdichte stad is, stijging van de waarde van een gebouw met 2 à 5% dankzij de nabijheid van een groene ruimte[1].

Dankzij de ontwikkeling van zo’n project kan er voldaan worden aan de vraag of zelfs de vereisten van overheidsinstanties: in bepaalde bestekken zit er een uitdrukkelijke vraag in verband met stadslandbouw of wordt er gevraagd om zich in te zetten voor veerkracht op het vlak van het voedselsysteem. 

Stadslandbouw is ook een manier om te werken en verschillende milieuaspecten te beheren die in elk vastgoedproject aan bod komen, met name:  

• De isolatie van de bovenste verdiepingen indien er op het dak aan stadslandbouw zal gedaan worden
• De opslag en de opwaardering van regenwater
• De verbetering van de waterkwaliteit: groendaken die een natuurlijke filter vormen om water te zuiveren
• De compensatie van CO2  
• Minder hitte-eilanden

Een betere leefomgeving voor de buurtbewoners

Voor de inwoners bieden de stadslandbouwprojecten ook echte voordelen:

Bij gemengde projecten of projecten die open staan voor de wijk is stadslandbouw een krachtige tool voor sociale cohesie en het creëren van verbindingen. Op eenzelfde plek kunnen er verschillende doelgroepen worden ontvangen en kunnen er meerdere functies vervuld worden: pedagogisch voor scholen, therapeutisch voor rust- en verzorgingstehuizen, scheppen van sociale banden (in een appartementsblok, kantoorgebouw, een wijk of een onderneming), sensibiliserend voor de consumptie van niet-bewerkte producten, plek voor met elkaar verwante activiteiten (zoals het beheer van een compostsysteem, kooklessen, productie van geneeskrachtige kruiden ...). Zo krijgen kinderen en jongeren een plek voor spel en hobby’s en ouderen zullen kunnen genieten van een eiland van rust dat erg uitzonderlijk is in een stedelijke omgeving.

Dankzij stadslandbouw kan er in een steeds meer verharde omgeving terug groen geïntroduceerd worden in de stad. De leefomgeving wordt sterk verbeterd, maar daarnaast genieten de inwoners ook van economische voordelen: betere thermische isolatie van de bovenste verdiepen indien er een stadslandbouwproject wordt voorzien op een dak, maar ook een betere geluidsisolatie dankzij groendaken of -muren.

De Brusselse Facilitator voor Stadslandbouw om u te helpen bij de projecten die u onderneemt

De Brusselse Facilitator voor Stadslandsbouw is sinds 2018 een informatie- en begeleidingsdienst voor de ontwikkeling van stadslandbouw. Voor de begeleiding staan multidisciplinaire experts ter beschikking van eigenaars en projectontwikkelaars, maar ook van overheidsinstanties en initiatieven. In wijken/gebouwen die al bestaan of die in ontwikkeling zijn, zijn er twee doelstellingen: de professionele landbouwproductie, maar ook buurtmoestuinen om eigen productie aan te moedigen.

De Facilitator voor Stadslandbouw biedt ook expertise over stedenbouwkundige, juridische of regelgevende kwesties, alsook over productietechnieken en het vinden van grond. Interesse? Raadpleeg dan dit formulier.

Inspirerende projecten

Meerdere vastgoedprojecten zijn al georganiseerd rond groene projecten:

• De modelwijk van Laken (Brussel) is een voorbeeld van een reeks sociale woningen waarbij de landbouw en de groene ruimten zijn geïntegreerd in het stadsweefsel met bijenkasten, een moestuin, een boomgaard ... 
• Het project van de boerderij Chant des Cailles (Watermaal-Bosvoorde), waar de omliggende wijk tot leven komt rond een professionele groentetuin, een schaapskooi en collectieve moestuinen. 
• Het project Refresh/Lagum, op het dak van de Colruyt van Etterbeek (Jourdan), waar inwoners van de wijk zelf voedsel kunnen oogsten en via workshops gesensibiliseerd worden over stadstuinieren en de verwerking van groenten.
• Het project URBI Leaf dat de Huidevetters-wijk nieuw leven inblaast dankzij hun vitrine vol met uitleg over microplantjes. Die vitrine intrigeert burgers en velen komen binnen informatie vragen over kweektechnieken voor binnenshuis. 

[1] Asterès (2016). Les espaces verts urbains. Lieux de santé publique, vecteurs d’activité économique. p. 39, https://www.lesentreprisesdupaysage.fr/content/uploads/2019/12/les-espaces-verts-urbains-par-nicolas-bouzou-asteres.pdf

Op 16 januari organiseerde de B2B-afdeling die in het kader van de uitvoering van de Strategie Good Food werd opgezet een ontmoeting tussen actoren van de sector van de Belgische kaas en zuivelproducten. Het was de gelegenheid om ervaringen uit te wisselen, vernieuwende oplossingen te vinden, en vooral om nieuwe samenwerkingen aan te gaan. Na een boom tijdens de coronacrisis kent de verkoop van lokale voedingswaren uit de korte keten (boerderijwinkels, verkoop op markten ...) een terugval. En dan is er nog de recente explosie van de energieprijzen, de forse stijging van de grondstoffenprijzen en de aanhoudende inflatie.

De workshops die de B2B-afdeling van Good Food aanbiedt vormen een rechtstreeks antwoord op een van de doelstellingen van de Strategie Good Food, namelijk ‘Good Food-ketens ontwikkelen voor de bevoorrading van Brussel’. Het draait erom de Brusselse vraag naar voeding te koppelen aan het lokale aanbod door gebruik te maken van een facilitatiedienst en een logistiek netwerk te creëren om de stad te bevoorraden.

Nadat eerder al de sector van het vlees en brood en het hotelwezen aan bod kwamen, is de B2B-afdeling van Good Food nu geïnteresseerd in de actoren die werken met melkproducten en kazen. Veehouders, zuivelproducenten, kaasmakers, kruideniers en verdelers … bijna 35 professionals uit heel België namen deel aan de workshop op 16 januari. “Het kader was aangenaam en de organisatie met rondetafelgesprekken over verschillende problematieken was heel leuk!”, vertelt Christine Delcroix. Zij staat aan het hoofd van La Ferme de la Warde, een boerderij in Thieulain, vlak bij Doornik, die biologische zuivelproducten aanbiedt.

De workshops zijn uitgewerkt volgens een ‘methodologie van economische stimulering’, die vernieuwende oplossingen moet doen ontstaan om de korte ketens te versterken en gemakkelijker commerciële partnerschappen aan te gaan. Ze trachten de oprichting en de transitie van Good Food-ondernemingen te stimuleren door een testruimte voor voedselverwerkingsactiviteiten uit te bouwen die meteen ook dienstdoet als een loket waar de Good Food-ondernemers begeleiding kunnen krijgen. Tijdens die afspraken kunnen alle stappen van een korte keten aan bod komen: productie, verwerking, commercialisering, transport en logistiek, maar ook communicatie, verkoop en bewustmaking rond seizoensproducten en de strijd tegen voedselverspilling.

Getuigenissen en het delen van goede praktijken

Professionals ontmoeten om “je netwerk uit te breiden”, maar ook om “jezelf wat bekendheid te geven en wat meer zichtbaarheid te krijgen”, dat was wat Florent wist te overtuigen. Over een paar weken opent deze ondernemer een kaaswinkel in de Jachtwijk, in Etterbeek: “Deze workshop was voor mij heel nuttig om de realiteit en de uitdagingen van de sector te leren kennen en daarover van mening te wisselen maar ook om goede praktijken te bespreken die al toegepast worden en die nuttig kunnen zijn voor mijn project. Het heeft mijn idee bevestigd van een enorme rijkdom aan kazen in België, en me nog meer zin gegeven om die producten aan de man te brengen!” 

Belgen consumeren gemiddeld 12,6 tot 15 kg kaas per persoon per jaar, wat mooie kansen biedt voor de ontwikkeling van nieuwe lokale producten die goede smaak, kwaliteit en duurzaamheid combineren. Studies tonen aan dat Walen in het algemeen niet alleen meer boter en room, maar ook meer kaas consumeren dan Vlamingen. Die laatsten zijn dan weer verzot op yoghurt en roomijs. België telt veel kazen van het type gouda en comté, terwijl er minder blauwe kazen geproduceerd worden.

Peter De Cock, die aan het hoofd van Bergerie d’Acremont staat en de wedstrijd voor beste rauwmelkse boerenkaas van Wallonië in het leven riep, herinnert er tijdens zijn getuigenis aan dat “9% van de melk die in Wallonië geproduceerd wordt, verwerkt wordt in de korte keten.” De hoge prijs van de Belgische kazen valt volgens hem te verklaren doordat de landbouwgrond per hectare duurder is dan in Frankrijk en het systeem voor financiële steun minder toegespitst is op kleine boeren.

Gebundelde logistiek

Bestellingen klaarmaken en leveren vraagt tijd en een logistiek budget dat kan doorwegen op de uiteindelijke prijs die de consument betaalt. “Momenteel leveren we aan een aantal biologische kruidenierszaken in Brussel”, legt Christine Delcroix uit. “Ik heb me aangesloten bij andere bioproducenten (met heel andere producten dan de mijne) om het transport te bundelen en die kruidenierszaken een breder productassortiment te kunnen aanbieden. Toen ik over die organisatie vertelde [n.v.d.r. tijdens de workshop], kreeg ik veel positieve reacties, vooral over het feit dat die kleine, lichte en goedkope informele structuur misschien wel het juiste organisatieniveau was.” 

Om de lokale producenten de kans te geven om zich volop toe te leggen op hun productiewerkzaamheden ondersteunt de Strategie Good Food 2 de gecoördineerde ontwikkeling van logistieke oplossingen om een netwerk van Brusselse winkels en restaurants te bevoorraden met producten uit de korte keten, via actoren als Terroirist of Cabas.

De workshop van de ‘Good Food-keten’ van kaas en zuivelproducten heeft ook aanleiding gegeven tot andere samenwerkingen, zoals die tussen de coöperatieve vereniging Cabas en zuivelproducente Fanny Goethals (La Voie Lactée), en die tussen brasserie Le Roy d’Espagne en La Bella Puglia, een producent van Italiaanse melkproducten (mozzarella, ricotta, burrata …).

Overrijp, te klein, vervallen, of gewoon niet naar de smaak van de consumenten … onverkochte voedingswaren werden lange tijd met een scheef oog bekeken en beschouwd als producten zonder veel waarde. Tegenwoordig is er een revolutie tegen verspilling en vóór korte ketens aan de gang: voedseloverschotten geven aanleiding tot mooie initiatieven van ondernemers, met de steun van de Strategie Good Food 2.

En als er nu eens een andere optie dan de vuilnisbak bestond? Momenteel wordt naar schatting amper 11% van de voedingswaren die uit de rekken van de Belgische supermarkten gehaald worden benut (studie van Comeos uit 2019). Het doel is om via de ondersteunde projecten tegen 2030 aan 500 ton benutte onverkochte voedingsmiddelen of voedseloverschotten te geraken (ten opzichte van de 91 ton tussen 2016 en 2020). Alle actoren uit de voedselketen zijn betrokken bij het recupereren van die hulpbronnen die mensen nog kunnen consumeren. Dat gebeurt in het bijzonder door praktijken in te voeren die de strijd tegen voedselverspilling en een andere kijk op dat ‘afgeschreven’ eten stimuleren.

De Strategie Good Food 2, die in 2016 van start ging en verlengd werd tot 2030, wijdt een van haar vijf pijlers aan het ‘verminderen van voedselverlies en -verspilling’ via met name de verwerking van onverkochte voedingsmiddelen en financiële steun voor verwerkingsprojecten en frisse, jonge ondernemersinitiatieven. "Good Food heeft ons een duwtje in de rug gegeven om inspiratie op te doen en een samenhangend project op te zetten door voort te bouwen op onze troeven en onze installaties te delen", legt Catherine Bodson uit. Ze is de oprichtster van de het ambachtelijke conservenatelier Pipaillon en was in 2022 laureaat van de projectoproep BeCircular. "We hebben onze doelgroep (uitsluitend producenten en landbouwers uit Brussel en de randgemeenten) duidelijk geïdentificeerd en ons aanbod geformuleerd: hen in staat stellen om hun inkomsten te diversifiëren door hun oogstoverschotten te gebruiken, en dat tegen een correcte vergoeding." 

Je economische model kunnen uitproberen

Een bedrijf uit de grond stampen is een serieuze gok, des te meer als je ervoor kiest om je economische model te baseren op “wortelloof en schillen”! Louise Martin Loustalot, medeoprichtster van de circulaire en solidaire traiteurszaak Les Gastrosophes, ging in 2016 van start door markten tegen het einduur af te schuimen met een groep vrienden. De jonge vrijwilligers blijven gemotiveerd en Good Food wordt de allereerste geldschieter van hun vereniging. “Dankzij hen konden we de keuken uitrusten en bovendien gaf het ons de nodige zekerheid om het project op langere termijn uit te werken, te formuleren waar we voor stonden en ons economische model echt uit te testen”, herinnert de jonge vrouw zich. Vervolgens stelde de gemeente Anderlecht een gebouw ter beschikking om er een laboratorium te huisvesten voor de verwerking van onverkochte voedingswaren die ingezameld werden bij Brusselse biowinkels. En er volgde een subsidie van BeCircular voor de eerste aanwervingen. Tussen 2018 en 2022 produceerde Les Gastrosophes meer dan 80.000 maaltijden, waarvan 50.000 gratis. Een deel van het bedrag van de verkoop van de gewone traiteursdienst wordt immers gebruikt om de gratis sociale traiteur te financieren. Tegenwoordig betaalt de vereniging de lonen uit eigen zak en serveert ze elk jaar meer dan 30.000 maaltijden, goed voor 18 tot 24 ton gerecycleerde onverkochte producten.

Kiezen voor circulariteit

Door projecten voor de verwerking van onverkochte producten financieel te ondersteunen helpt de Strategie Good Food 2 rechtstreeks mee om onze economie en het bijhorende ideaal van de overproductie vanuit een andere hoek te benaderen. In de voedselketen is verspilling tegengaan aan de bron een cruciale stap richting meer circulariteit. De onderneming moet niet alleen rendabel zijn, je moet ook een evenwicht vinden tussen persoonlijke waarden en de realiteit op het terrein. Dat is ook wat Louise Martin Loustalot (Les Gastrosophes) moest uitmaken: werken met onverkochte producten kan “duurder uitvallen dan goedkope groenten en fruit inslaan maar wij hebben ervoor gekozen die meerkost te laten dragen door de verkoop van diensten aan vermogende klanten (ondernemingen, overheidsdiensten, particulieren). Zij dekken de kosten van de gerecupereerde producten maar ook het economische verlies dat bij de gratis sociale traiteur komt kijken. En dat werkt!” 

Zodra de ondernemersmachine in gang is, komt het moment om de verworven expertise en vaardigheden door te geven, en de revolutie tegen de verspilling en voor de korte ketens zo een extra duwtje in de rug te geven. Catherine Bodson (Pipaillon) heeft ondertussen een gebruiksklaar atelier en een goedgevulde catalogus van recepten. Ze probeert haar netwerk verder uit te breiden en “nieuwe producenten te overtuigen”. Louise Martin Loustalot (Les Gastrosophes) droomt dan weer van een “huis waar alles rond voeding draait met plek voor productie, evenementen, ruimtes waar het even wat minder mag, een restaurant en gezamenlijke voedselverwerking zonder straffe technologie”. Onverkochte voedingsmiddelen en voedseloverschotten die in extremis gered worden van de vuilnisbak hebben duidelijk nog heel wat in petto … Aan tafel!

Een van de doelstellingen van de Strategie Good Food luidt ‘toegang tot duurzame voeding voor iedereen’. Met de steun van Good Food blaast het project Erg à table de refter van de École de Recherche Graphique (Erg) nieuw leven in. Minstens een keer per week kruipen studenten als vrijwilliger achter het fornuis om een maaltijd te bereiden met verse, lokale kwaliteitsproducten. Succes gegarandeerd voor betaalbare recepten die thuis gemakkelijk na te maken zijn. De leerlingen hebben ook toegang tot opleidingen rond duurzame voeding, hygiëne ... kwestie van hun kijk op grootkeukens te veranderen. We zaten samen met Igor Liévin, coördinator van de lessen van Erg à table.

Wat is het project Erg à table? Wanneer en hoe is het ontstaan?

Het gaat om een project rond een gemeenschapskeuken dat georganiseerd wordt door studenten, leraars en de directie van Erg, en dat ontstaan is vanuit twee vaststellingen. Ten eerste, dat het voor de studenten moeilijk is om in de buurt van de school gezonde, biologische kwaliteitsvoeding te vinden tegen een betaalbare prijs voor hun budget. En daarnaast, de zin om iets te doen met de bar in de hal van de school en ondertussen de verschillende kookinitiatieven verder te zetten die de studenten hadden opgestart. Door de leerlingen minstens een maaltijd per week aan te bieden, willen we hen de kans geven om beter te eten, de voorkeur te geven aan lokale voeding en de hoeveelheid voedselafval te verminderen. Het gaat er ook om het vaak miskende werk van grootkeukens zichtbaar te maken. Daarom hebben de studenten die aan het project deelnemen alle aspecten en maatregelen in handen die bij een keuken in een schoolinstelling komen kijken.

Tegen welke problemen lopen je studenten tegenwoordig aan als ze zich correct willen voeden en toegang willen krijgen tot kwaliteitsvol eten voor een eerlijke prijs?

Armoede bij studenten is een heel belangrijk thema, des te meer sinds de gezondheidscrisis, toen heel wat studenten bijvoorbeeld in een moeilijke situatie terechtkwamen nadat ze hun studentenjob kwijtraakten. Dat de prijzen van grondstoffen de voorbije maanden gestegen zijn zorgt er ook voor dat gezonde kwaliteitsproducten moeilijker toegankelijk worden. We kunnen stellen dat de gegentrificeerde wijk waar onze school zich bevindt ook niet helpt om een broodje te vinden tegen een betaalbare prijs. Als we koken letten we er dus op de lijst met de gebruikte ingrediënten en de prijs ervan mee te geven, want we willen tonen dat het mogelijk is om thuis recepten na te maken zonder een fortuin uit te geven.

Zijn de studenten een generatie die meer let op wat er op hun bord ligt?

Dat is moeilijk te zeggen, maar het staat vast dat de neiging om dingen in vraag te stellen en het klimaat van multidisciplinaire reflectie die alomaanwezig zijn in alles wat we bij Erg doen sterk meespelen. De nieuwe generaties hebben altijd nieuwe socio-economische strijdpunten aangedragen, en voeding is een van de uitdagingen van onze tijd.

Waarom is het belangrijk om de studenten bewust te maken rond voeding, en hen toegang te geven tot verse, lokale en seizoensproducten?

In de huidige socio-economische context, die samenhangt met de klimaatcrisis, is voeding een cruciaal element om als burger actie voor te ondernemen. Aangezien voeding tegelijk een vorm van empowerment [n.v.d.r. proces om individuen en groepen aan te zetten tot meer autonomie] en toe-eigening van de macht is, is het cruciaal om het op te nemen in de onderwijswereld.

Hoe heeft de Strategie Good Food jullie geholpen om dit project op te zetten en uit te werken?

De steun van Good Food is doorslaggevend geweest voor de verwezenlijking van het project. Daardoor konden we een beroep doen op de expertise van een professioneel team, dat ervaring heeft met duurzame voeding, het runnen van een gemeenschapskeuken en projectbeheer. Het heeft ons ook toegelaten om contacten aan te knopen met andere initiatieven die er dezelfde waarden op nahouden en die evenveel aandacht besteden aan duurzame voeding.

Kende dit project onmiddellijk het succes waarop jullie gerekend hadden? Hoe verklaar je dat?

Oorspronkelijk stond het project gepland voor 2020, maar de start ervan werd uitgesteld door de beperkingen die toen golden in de scholen. Zodra het van start ging, liet een hele stroom studenten echter zijn betrokkenheid blijken door een reeks opleidingen te volgen. Dat ligt zeer zeker aan de groepsdynamiek, het feit dat de studenten het project van a tot z in handen hebben, en de steun van de hele school.

Zou je stellen dat de gemeenschapskeuken de artistieke creatie van je studenten ‘voedt’? 

In onze school benaderen we de kunstpraktijk en het onderzoekswerk dat ermee samenhangt vanuit een collectief kader, wat helemaal aansluit bij de aard van het project Erg à table. Het feit dat de studenten uitgenodigd worden om rekening te houden met het milieu, de limieten en de dynamiek ervan, en ondertussen een gemeenschapskeuken runnen die duurzame voeding stimuleert, past dus volledig in het pedagogisch en artistiek kader van Erg. 

Welk advies zou je geven aan studenten van andere instellingen die een dergelijk avontuur willen aangaan?

Probeer contact te zoeken met zoveel mogelijk verschillende profielen om het plaatje completer te maken: leraars, administratieve medewerkers en het directieteam. En ook buiten je school! Win inlichtingen in over de steun die je gemeente aanbiedt, over beurzen, projectoproepen ... Wees niet bang om dingen voor te stellen en in dialoog te gaan. Wij vinden het belangrijk dat het project collectief gedragen wordt, maar ook institutionele ondersteuning krijgt. Vanuit onze ervaring lijkt het ons belangrijk om van bij het begin tijd te kunnen steken in de organisatie van de coördinatie van het volledige team dat eraan deelneemt, maar ook partnerschappen aan te gaan met initiatieven en producenten, op lokaal niveau. Tijdens het hele project hebben we aandacht voor het doorgeven van kennis. Zo hebben we op de site van Erg een aantal brochures gepubliceerd over onze ervaring en over de opleidingen die we gevolgd hebben.

Wat zijn jullie volgende acties en doelstellingen voor dit jaar?

We werken momenteel aan verschillende punten die vatbaar zijn voor verbetering. Zo denken we na over hoe we ons collectief kunnen organiseren binnen Erg à table om de ervaring van de deelnemers gelijk te trekken, beter te communiceren met de rest van de school, meer aan te knopen bij andere lessen en projecten in de school, strikter toe te zien op de vereiste basisopleiding, een redelijk aantal maaltijden per jaar te behouden, en andere mensen en projecten te leren kennen die qua kijk op voeding op dezelfde lijn zitten.

Zoekt u een plek om uw activiteit te vestigen in Brussel?

Citydev en de Haven van Brussel hebben elk een accommodatie-aanbod, waarmee u een plek kunt zoeken om u professioneel te vestigen in Brussel.

Citydev.brussels heeft Inventimmo ontwikkeld, een tool waarmee ondernemers een vestiging kunnen zoeken in Brussel. Die bundelt het volledige aanbod ateliers, opslagplaatsen, kantoren en gronden voor bedrijven in Brussel. Die informatie wordt elke week geüpdatet, onder meer dankzij een samenwerking met de vastgoedsector. De ondernemers kunnen zo zoeken naar aanbiedingen in functie van bepaalde criteria, die ze kunnen opslaan, waardoor ze ook meldingen kunnen krijgen van nieuwe beschikbare aanbiedingen.

Parallel daarmee heeft de Haven van Brussel eveneens een accommodatie-aanbod. Ondernemers kunnen zich inschrijven op de nieuwsbrief van de Haven of de Facebookpagina volgen om op de hoogte te blijven van de ruimtes die vrijkomen.